Żelazo - rola w organizmie, źródła, przyczyny i objawy niedoboru oraz jego leczenie

            Żelazo jest ważnym pierwiastkiem występującym w organizmie. Zarówno jego niedobór, jak i nadmiar może być przyczyną chorób (nadmiar może prowadzić do ciężkiego uszkodzenia narządów, a nawet do śmierci).

Rola w organizmie

Żelazo wchodzi w skład hemoglobiny, mioglobiny oraz enzymów łańcucha oddechowego. Jako składowa hemoglobiny uczestniczy w transporcie tlenu do tkanek. Żelazo bierze także udział w regulacji czynności układu nerwowego i jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego (wspomaga obronę przeciwbakteryjną). Ten pierwiastek bierze udział w powstawaniu czerwonych krwinek, jak również niektórych hormonów i niektórych neuroprzekaźników (substancje przenoszące sygnały pomiędzy komórkami nerwowymi).

Przyczyny niedoboru

            Głównymi przyczynami niedoboru żelaza są: niedostateczne jego dostarczanie, zaburzenia wchłaniania oraz utrata krwi. Niedostateczne dostarczanie żelaza wynika ze spożywania posiłków ubogich w ten pierwiastek, z diety roślinnej (generalnie diety bezmięsnej) lub braku łaknienia. Nieprawidłowe wchłanianie żelaza może wystąpić np. w przebiegu przewlekłych biegunek oraz zespołów upośledzonego wchłaniania. Przyczyną niedoboru może być również zwiększone zapotrzebowanie na żelazo, występujące w okresie szybkiego wzrostu, w okresie karmienia piersią, ciąży oraz u osób oddających krew.

Skutki niedoboru oraz jego objawy

            Podstawowym skutkiem niedoboru żelaza jest niedokrwistość. Objawami niedoboru żelaza są m.in.: łamliwość i wypadanie włosów, kruchość i łamliwość paznokci, bladość skóry, zajady, bóle i zawroty głowy, obniżenie sprawności fizycznej i psychicznej, zaburzenia pamięci i koncentracji, osłabienie, złe samopoczucie i szybkie męczenie się. U kobiety w ciąży niedobór może prowadzić do przedwczesnego porodu, niedokrwistości noworodka lub niskiej masy urodzeniowej dziecka.

Źródła żelaza

            Żelazo spożywa się w dwóch postaciach: żelazo hemowe oraz żelazo niehemowe. Żelazo hemowe dobrze się wchłania z pożywienia – średnio w 23%; występuje w mięsie (najwięcej w czerwonym), podrobach (wątrobie, nerkach i sercu) i owocach morza. U osób spożywających dużo mięsa rzadko spotyka się niedobory żelaza. Żelazo niehemowe gorzej się wchłania – zaledwie w 3-8%; występuje w produktach pochodzenia roślinnego, mleku i jajach. Soja zawiera dużo żelaza, ale jest ono trudno wchłaniane.

            Na to ile żelaza wchłonie się z danego pokarmu duży wpływ ma to, co się je równocześnie. Kwaśne środowisko, witamina C, kwas jabłkowy, cytrynowy i mlekowy, zwiększają wchłanianie żelaza. Błonnik pokarmowy, duża zawartość tłuszczu w diecie, fosforany, albuminy jaj, wapń, cynk, magnez oraz taniny, kwas fitynowy i polifenole, zmniejszają wchłanianie tego pierwiastka. Czerwone wino, przez obecność w nim polifenoli, zmniejsza wchłanianie żelaza (a niektórzy są przekonani o leczniczym działaniu tego wina u osób z niedokrwistością). Szpinak z kolei, mimo dużej zawartości żelaza, nie jest jego dobrym źródłem, gdyż zawiera szczawiany ograniczające jego przyswajalność. Gotowanie i smażenie zmniejsza przyswajalność żelaza nawet o 40%.

Zapotrzebowanie na żelazo

            Zapotrzebowanie zależy od:

- wieku,

- płci,

- stanu fizjologicznego,

- aktywności fizycznej.

Mężczyźni mają mniejsze zapotrzebowanie na żelazo niż kobiety (zapotrzebowanie wzrasta u kobiet w ciąży).

Różne źródła podają inne wartości norm dziennego spożycia żelaza. Norma dziennego spożycia żelaza u kobiet wynosi ok. 16 mg. Kobiety w ciąży i karmiące piersią potrzebują odpowiednio 26 mg i 20 mg żelaza dziennie. W przypadku mężczyzn wartość ta wynosi 11-15 mg/dobę.

Leczenie niedoborów i zapobieganie im

            W przypadku niedokrwistości z niedoboru żelaza lekarz zaleci odpowiednie preparaty żelaza (najlepiej, gdy można je stosować doustnie). Należy stosować odpowiednią dietę, bogatą w żelazo hemowe. Jeżeli niedobory żelaza są wynikiem upośledzenia jego wchłaniania lub chorób zapalnych żołądka i jelit, preparaty żelaza podaje się dożylnie.

Suplementacja żelaza w celu zapobiegania jego niedoborom jest uzasadniona w niektórych przypadkach. Taką suplementację można stosować się u kobiet w ciąży, karmiących piersią oraz w okresie intensywnego wzrostu.

Preparaty żelaza

            Na rynku istnieje wiele preparatów zawierających ten pierwiastek. Są one dostępne zarówno na receptę, jak i bez recepty. Jedne są zarejestrowane jako leki, inne jako suplementy diety. Żelazo jest często składnikiem preparatów złożonych, zawierających minerały i witaminy. Pierwiastek ten jest dostępny w różnych chemicznych połączeniach (np. siarczan żelaza II, glukonian żelaza, pirofosforan żelaza III). Żelazo występuje w preparatach złożonych z kwasem foliowym, które są wskazane szczególnie u kobiet zamierzających zajść w ciążę, ciężarnych i karmiących piersią.